Embodied awareness - Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

Luisteren doe je met je hele lijf

Heb je wel eens stilgestaan bij hoe je luistert? Uiteraard gebruik je je oren. En de meesten van ons weten dat we ook onze ogen gebruiken om emoties af te lezen in gezichtsuitdrukkingen. En om de lichaamstaal van anderen te ‘lezen’. Maar wist je dat ons hele lichaam meedoet als we contact maken en luisteren? Dat gebeurt onbewust via ons autonome zenuwstelsel, maar kan je bewust maken. Door je tijdens het luisteren bewust te zijn van je lichaam, kun je ook subtiele communicatiesignalen oppikken en completer luisteren. In Deep Listening noemen we dit ‘embodied awareness’, wat belichaamd bewustzijn én lichaamsbewustzijn betekent.

Eerst zal ik vijf aspecten van het autonome zenuwstelsel bespreken en dan de vertaling maken naar het belang ervan voor Deep Listening

1. Scannen naar binnen en naar buiten

Naast onze vijf bekende zintuigen (gehoor, zicht, smaak, geur, tast), hebben we een relatie-zintuig: ons autonome zenuwstelsel (AZS). De meest basale functie van het AZS is scannen of we veilig zijn of onveilig. We scannen hierbij naar binnen naar wat we nodig hebben (bijvoorbeeld honger, dorst, slaap, kalmering, warmte, afkoeling, nabijheid of afstand, open staan of afsluiten). En we scannen de wereld buiten ons op voor onze overleving relevante signalen (kansen en gevaren).

Ons AZS scant ook wat er tussen ons en andere levende wezens gebeurt. Hiervoor is er in onze evolutie een zeer verfijnd systeem ontstaan dat ons in staat stelt de aanwezigheid van anderen op te merken en hun staat  als het ware ‘te lezen’. Dat gebeurt niet bewust, maar onbewust.

Embodied awareness - - Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

2. Aanvoelen voorbij onze huidgrens

Ons autonome zenuwstelsel bestaat fysiek. Het ontspringt in de hersenstam en vertakt zich naar bijna alle delen van ons lichaam tot aan onze huidgrens. Maar het stelt ons ook in staat om de wereld om ons heen te voelen voorbij onze huidgrens. Vanaf onze huidgrens lopen geen fysieke zenuwbanen de wereld in. En toch kunnen we de wereld om ons heen ‘lezen’. Het ruimte-scannend systeem van het AZS zet zich voort in het niet-fysieke. We voelen de levende wereld, de ruimte die ons omringt. We voelen onze relaties, we voelen sferen van dieren, planten, voorwerpen en plaatsen. Ons AZS is dus ons relatie-zintuig, ons ik-wij-zintuig en ons ruimte-scannend ik-wereld-zintuig.

3. Het ritme van de adem

Het AZS is geen statisch, maar een ritmisch systeem. Het heeft twee functies die zich ook in onze ademhaling uitdrukken. De inademing correspondeert met het sympathische deel van het systeem dat zorg voor toename en opname van vitale en vernieuwende energie. De uitademing correspondeert met het parasympatische deel van het systeem dat zorgt voor rusten, remmen en verteren. De een is mobiliserend en de ander is vertragend. In het klein gebeurt dit bij elke ademhaling. En ook gedurende onze dag kun je dit ritme van openstellen en terugtrekken opmerken (opstaan, erop uitgaan, pauzes of rust nemen, slapen).

Autonoom zenuwstelsel - Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

4. Regulatie

In de afwisseling van in en uit, sympathisch en parasympatisch, buiten en binnen kan sprake zijn van balans (gezonde regulatie) en van disbalans (ongezonde regulatie, hypo- of hyper-arousal). Een gezonde of ongezonde regulatie heeft veelal te maken met de manier waarop onze hechting heeft plaatsgevonden. Of in onze jeugd al dan niet sprake was van een zorgsysteem dat op een gezonde manier jezelf openstellen en weer terugtrekken voorleefde, ondersteunde en respecteerde. Ons via co-regulatie naar zelfregulatie van ons autonome zenuwstelsel en onze emoties begeleide.

5. Lerend systeem

Ons eigen unieke AZC wordt gevormd door de erfenis van de evolutie (van de mensheid én van onze familielijn) en door de conditionering door onze persoonlijke levensgeschiedenis Ons ik-wij-zintuig is voortdurend aan het afstemmen en bijleren (en soms ook afleren, bijvoorbeeld in een toxische relatie waar ons vertrouwen in onszelf, de ander en de wereld verstoord kan raken). Elke nieuwe interactie met de omgeving en elk moment waarin wij verwerken wat het leven ons aanreikt vormt ons autonome zenuwstelsel zich verder. Dat betekent echter ook dat we, door ons bewust te worden van het onbewuste en intuïtieve, ons AZS kunnen re-conditioneren. Automatische reacties die ooit zijn ontstaan als overlevingsmechanisme kunnen we op een vriendelijke manier opmerken, bedanken en dan kiezen voor een andere, gezondere reactie en die gaan trainen. En ook het bewust worden van wat onbewust was kunnen we trainen. Hiermee kunnen we ons ik-wij-zintuig aanscherpen en kan het een krachtig luisterinstrument worden.

Lerend systeem - Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

Ik zal nu punt voor punt toelichten hoe deze aspecten relevant zijn bij de beoefening van Deep Listening.

1. Luisteren in jezelf en naar de ander

Wanneer we Deep Listening beoefenen, laten we onze aandacht en ons bewustzijn afwisselend bij de ander rusten en dan weer bij onszelf. Dat gaat in een onafgebroken beweging, de beweging van de lemniscaat (het infinity-symbool, de liggende 8). Onze aandacht verdelen we 50/50 tussen de ander en onszelf. Dat schept een gezonde afstand in nabijheid en verbondenheid en geeft ruimte. Goed luisteren betekent dus niet dat je met al je aandacht bij de ander moet zijn! Juist niet, de ander ervaart dit over het algemeen als benauwend.

We proberen, als we in onszelf luisteren, subtiele gewaarwordingen op te merken die van de ander uitgaan. Onrust van de ander kunnen we bijvoorbeeld opmerken in ons lichaam. En nog veel meer. Zo rapporteerden deelnemers aan de Deep Listening training dingen in hun lijf opgemerkt te hebben van de ander zoals speelsheid, (fysieke) hartkloppingen en een gevoel van openheid en verwelkoming.

Om te kunnen onderscheiden wat van onszelf is en wat van de ander van wat we in ons lijf opmerken, starten we een luistersessie met een nulmeting, een korte bodyscan om te kijken hoe het met ons is. En als we in onszelf luisteren merken we ook op oe het met ons is tijdens het luisteren. Hoe we bijvoorbeeld reageren op emotionele of heftige inhoud van het verhaal van de ander. En wat we nodig hebben als we hierdoor een stressreactie bij onszelf opmerken en ons lichaam weer neutraal willen maken om open en compassievol bij de ander aanwezig te kunnen blijven.

Lemniscaat - Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

2. Werken met onze energie

Het AZS laat ons voorbij onze huidgrens scannen en voelen. Zo kunnen we bijvoorbeeld opmerken of iemand contact maakt met ons. Dat is letterlijk voelbaar in ons lichaam. Zelfs als iemand achter ons staat en naar ons kijkt, blijken we dit te kunnen voelen (mits we bewust in ons lichaam zijn). Ik benoem dit in de training als je bewust worden van dat jouw energie (aandacht/bewustzijn = energie, energie volgt /aandacht/bewustzijn) en de energie van de ander elkaar raken, contact maken en gaan beïnvloeden. Die energie kun je zien als de scanner van ons AZS buiten onze huidgrens.

Bij het beoefenen van Deep Listening, luisteren we in en uit vanuit een luistercentrum. Dat is een plek op de middenlijn van je lichaam, bijvoorbeeld, kruin, voorhoofd, keel, borst/hartstreek, zonnevlecht, navel, buikstreek, maar sommige cursisten noemden ook stuitje, handen of voeten. Het maakt in het contact uit vanuit welk luistercentrum je je aandacht/bewustzijn/energie uitstrekt naar de ander. Elk luistercentrum geeft een ander gevoel bij de ander. Het ene luistercentrum kan speels, open en ruimte gevend aanvoelen, het andere onveilig of onrustig. En dan kan dit ook nog eens verschillen van mens tot mens. Daarom zorgen we ervoor dat we meerdere luistercentra tot onze beschikking hebben, die we proefondervindelijk in kunnen zetten al naar gelang het contact en de ander erom vraagt. Aanvoelen wat passend is in het contact, daar helpt ons AZS weer bij.

3. Onze adem bewust inzetten

Onze adem, in en uit, kan ons anker zijn bij het in en uitgaan van onze aandacht, het ritme aangeven van de lemniscaat bij het luisteren in onszelf en naar de ander. Daarnaast is onze adem een goed middel om in te zetten als we merken dat we als luisteraar ontregeld raken door de inhoud van wat de ander vertelt. Met een of meerdere langere uitademingen kan je bewust spanning loslaten. Of je kan iets goeds voor jezelf op de inademing en/of de ander op de uitademing laten meeliften als de situatie daarom vraagt. Liefde, compassie, rust, warmte of iets anders goeds.

Re-Minding Mindfulness Training + Coaching

4. Regulatie en co-regulatie

Een belangrijk effect van de beoefening van Deep Listening is dat het de luisteraar beschermt tegen empathiemoeheid. We kunnen ons empathische vermogen niet uitzetten. De spiegelneuronen in onze hersenen zorgen ervoor dat we de emoties van de ander kunnen meevoelen (ook de blije emoties). Sterker nog, die spiegeling zorgt ervoor dat ons lichaam dezelfde hormonale processen in gang zet als bij als degene die de primaire emotie heeft. Dit heeft affectieve empathie.

Daarnaast zorgt onze cognitieve empathie ervoor dat we de emoties van de ander kunnen herkennen en benoemen.

Affectieve empathie heeft echter een nadeel. Er zit een limiet aan wat we dag in, dag uit aankunnen in het meevoelen met negatieve of heftige emoties van anderen. Zeker als er veel narigheid voorbij komt op een dag, kan het zijn dat we aan het einde van de dag uitgeput zijn, lichamelijk (fysieke spiegeling) en geestelijk.

Bij het beoefenen van Deep Listening ben je je tijdens het luisteren al bewust van die emapthische reacties in jezelf door in jezelf te luisteren en geef je jezelf wat je nodig hebt om de disregulatie ervan te neutraliseren: zelfcompassie. Daarnaast breng je de wijsheid van je compassie in het contact: je maakt onderscheid tussen wat van de ander is en wat van jezelf en je laat de verantwoordelijkheid voor het eigen lijden en van het proces bij de ander. Je bent dienend aan het proces van de ander aanwezig en je luisteren is de compassievolle interventie.

Als je zelf lichamelijk neutraal (dus zonder spanning of stress), beschikbaar en aanwezig bij de ander in compassievol contact kunt blijven, ongeacht wat zich aandient, dien je daarmee de ander. Jouw fysieke staat beïnvloedt de fysieke staat van de ander: co-regulatie. Dit helpt de ander om ontspannen, open, nieuwsgierig en onderzoekend te zijn in zijn eigen verhaal en proces, diepere lagen te onderzoeken en wellicht tot de eigen unieke volgende stap, een nieuw inzicht of oplossing van een vraag of probleem te komen.

luisteren - Re-Minding Mindfulness

5. Deep Listening (be)oefenen

Deep Listening is eigenlijk onze natuurlijke manier van luisteren, zoals het AZS bedoeld is. In ons moderne leven zijn we dit echter verleerd. We zitten niet meer regelmatig in een kring rond het vuur om alle leden van de groep de ‘talking stick’ te geven en te luisteren naar wat ze op hun hart hebben. Zo werden vaak problemen opgelost, conflicten uitgesproken of trauma’s geheeld. En we nemen ook niet zo vaak de tijd om eens echt naar iemand te luisteren, zonder onderbrekingen. Wij hebben het bovendien vaak zo druk dat we geen tijd hebben om naar ons lichaam te luisteren. Negeren het als het moe is, dorst of honger heeft of naar het toilet moet, want het werk gaat voor. In contact met anderen zijn we steeds vaker afgeleid door beeldschermen. Of zijn we in gedachten nog bezig met iets dat eerder gebeurd is of iets wat we nog moeten doen. Of luisteren maar half omdat we al bezig zijn met onze reactie, ons oordeel of onze fix voor het probleem van de ander.

Door te gaan oefenen met Deep Listening kun je jezelf (en je AZS) trainen om te luisteren met je hele lijf, er te zijn voor de ander en jezelf, in open, compassievol contact. Je zult merken dat het contact met anderen hierdoor verdiept en verrijkt wordt en dat luisteren je energie gaat geven in plaat van kosten.

Bronnen:
Stephen W. Porges – De polyvagaal theorie
Deb Dana – De polyvagaaltheorie in therapie – Het ritme van regulatie
Dorle Lommatzsch – Ons wij-zintuig en het autonome zenuwstelsel

Informatie over de Deep Listening Luistertraining
Meer artikelen over luisteren