Sympathie, empathie of compassie, wat is beter?

Tijdens mijn Deep Listening Luistertrainingen krijg ik altijd de vraag wat het verschil is tussen sympathie, empathie en compassie en hoe ze samenhangen. De begrippen worden namelijk nogal eens door elkaar heen gebruikt. En hoe zit met empathiemoeheid en compassiemoeheid. En is compassie beter dan empathie? Ik leg het je graag uit.

Sympathie – gericht op wat ellende van de ander betekent voor jezelf, afstandelijk

Medelijden zegt: “Wat erg voor je.” Met medelijden erken je het lijden van de ander. Maar daarbij is sprake van een flinke gevoelsafstand. Sympathie zegt: “Wat erg voor je dat je zo veel pijn hebt.”, maar je verplaatst je niet echt in de pijn van die ander en bent eigenlijk opgelucht dat je niet dezelfde problemen hebt. Er is een gerichtheid op wat de ervaring van de ander voor jezelf betekent. Veelal is er dan ook de neiging om een gelijksoortig verhaal over jezelf te vertellen. Of om te bagatelliseren: “Gelukkig is er paracetamol!”

In het dagelijks taalgebruik worden de begrippen sympathie en empathie echter helaas vaak door elkaar heen gebruikt.

Empathie is je vermogen te begrijpen hoe iemand zich voelt terwijl sympathie de opluchting is dat je niet dezelfde problemen hebt.

Empathie – gericht op de ander, delen in diens ervaring, gericht op begrip

Empathie is het vermogen van iemand om zich in de gedachten- en belevingswereld van de ander te kunnen inleven. Je deelt als het ware in het perspectief van de ander om tot begrip te komen. Dit noemen we cognitieve empathie. Vanuit empathie zal je zeggen: “Ik kan me voorstellen hoe zeer de pijn ervoor zorgt dat je misschien de hele dag aan niets anders kan denken en niets meer wilt ondernemen.” Je hebt je letterlijk verplaatst in de schoenen van de ander en je verdiept in diens leefwereld. Met empathie wordt echter meestal meer bedoeld dan emotionele betrokkenheid alleen. Empathie verwijst behalve naar inleving ook naar een houding (geduldig luisteren, iemand aankijken). En in professionele contexten zelfs naar ‘technieken’ van begeleiding (aandacht, expliciterend teruggeven, confronteren, evoceren).

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Het ‘nadeel’ van empathie

Daarnaast is er affectieve empathie. Dit is de automatische neiging om de gevoelens van de ander over te nemen wanneer die emoties toont. Je kunt zeggen dat emoties besmettelijk zijn. Je empathische vermogen zorgt ervoor dat je letterlijk de emotie van de ander in je lijf kunt meevoelen. De spiegelneuronen in je hersenen helpen je bij dit emotionele inlevingsvermogen. Dat heeft uiteraard heel veel voordelen om in sociale interacties te begrijpen wat er met de ander aan de hand is. Of om aangestoken te worden door de vrolijkheid van een ander. Nadeel is echter dat die spiegeling van lastige emoties ook dezelfde lichaamsreacties bij onszelf kan oproepen als in degene met primaire emotie. Ik spreek liever niet van negatieve emoties omdat elke emotie als boodschapper van onze behoeften nut heeft.

Empathiemoeheid

Als professional heb je op een dag meerdere gesprekken met mensen die het moeilijk hebben. Jouw empathische vermogen zorgt ervoor dat je je goed kunt verplaatsen in die mensen en van daaruit kunt begrijpen wat er bij hen speelt. Echter, het luisteren naar verdriet of wanhoop of woede veroorzaakt in jouw lichaam een echo van de lichamelijke reactie van de emoties van die persoon. Als je je daar niet van bewust bent en er niets mee doet, ben je aan het einde van de dag gesloopt. Dat is empathiemoeheid. Bij Deep Listening leer je om je bewust te zijn in je lichaam van welke emoties en bijbehorende lichamelijke sensaties van jezelf zijn en welke van de ander. En ook hoe je die lichamelijke reacties in het moment kunt neutraliseren, zodat je ze niet aan het einde van de dag nog in je lijf hebt.

Empathie is het vermogen de emoties van anderen te herkennen, erkennen en je in de ander te kunnen verplaatsen. Compassie voegt daar een positieve intentie en wijze actie aan toe.

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Compassie – echte verbinding en gerichtheid op passende (wijze) actie

De betekenis van compassie is, zowel in de omgangstaal als in de literatuur, helaas niet eenduidig. Soms wordt er medelijden mee bedoeld, als in emotionele betrokkenheid op het lijden van een ander. Compassie kun je echter ruimer definiëren als de emotionele betrokkenheid op de actuele emoties van een ander. Meestal wordt in het Westen de betekenis van compassie beperkt tot betrokkenheid op ellende bij de ander en de wens dat lijden te verlichten of weg te nemen. En dan mogen we betrokkenheid zien als een werkelijk gevoel van verbinding van mens tot mens. In het Boeddhisme gaat compassie echter nooit alleen over de ander, maar ook over jezelf. Het voegt iets heel belangrijks toe aan compassie: dat het verlichten of wegnemen van het lijden van de ander niet ten koste van jezelf mag gaan (het aspect gelijkmoedigheid van compassie). Het voegt de component van wijsheid toe: datgene te doen dat de ander helpt en jezelf niet schaadt. Soms is dat dus ook niks doen of juist ingrijpen ondanks dat de ander dat niet wil (om die persoon voor zichzelf in bescherming te nemen).

De vier onmetelijke (want de bron ervan droogt nooit op in ons) van het Boeddhistische begrip compassie zijn: liefdevolle vriendelijkheid (de wens dat alle levende wezens gelukkig mogen zijn), compassie (de wens dat alle levende wezens vrij mogen zijn van lijden), medevreugde (de wens dat het geluk van elk levend wezen mag voortduren en nog groter mag worden) en gelijkmoedigheid (de wens dat elk levend wezen innerlijke vrede mag ervaren, emotioneel evenwicht en balans tussen afkeer en gehechtheid).

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Empathie gaat vooraf aan compassie

Compassie is echter ook verbonden met empathie: het vermogen je in te leven in de emoties van een ander. Dit kunnen zowel nare of ongunstige als prettige of gunstige emoties zijn. En in deze zin is compassie dus niet beperkt tot meeleven met pijn en verdriet, maar leeft compassie evenzeer mee met vreugde (medevreugde). Compassie is niet: hetzelfde voelen als de ander. Iemand die vanuit compassie meeleeft met een persoon die verdriet heeft over een verlies is niet actueel verdrietig (het is immers niet zijn verlies), maar ‘potentieel verdrietig’. Hij beseft wat het betekent om zo’n verlies te hebben; hij kan het zich voorstellen, zich in zo’n situatie inleven. Dit is in principe van toepassing op allerlei soorten emoties: vreugde, woede, opluchting, schaamte (denk aan plaatsvervangende schaamte), enzovoort. In deze zin is empathie (begrip en inleving) wat vooraf gaat aan compassie (gepaste actie).En er is balans tussen afstand (wat van de ander is laat ik bij de ander) en nabijheid (ik kan meevoelen met de ander en me daardoor inleven).

Compassiemoeheid

Het begrip compassiemoeheid is wordt veel gebruikt in Zorg en Welzijn. Het gaat dan om zorgverleners die opgebrand raken omdat ze te veel compassie op hebben moeten brengen. In werkelijkheid gaat dat over empathiemoeheid. Er zit namelijk een grens aan de hoeveelheid ellende van anderen waarin we ons kunnen inleven. En bij alleen empathie hebben we de neiging om niet meer te voelen wat van de ander is en wat van onszelf. om als het ware te versmelten. Dan kunnen we zomaar wakker liggen van de problemen van anderen en lopen we onszelf voorbij in onze hulpvaardigheid. Lichaamsbewustzijn (de embodiment component van Deep Listening) helpt ons te onderscheiden wat van onszelf is en wat van de ander. De compassie component van Deep Listening biedt ons daarnaast een ventiel: we zijn niet verantwoordelijk voor het lijden van de ander, we kunnen slechts binnen onze mogelijkheden (binnen onze cirkel van invloed) helpen. In een gezonde balans van afstand en nabijheid. Onze bron van compassie (sommigen noemen het ook gewoon liefde) raakt namelijk nooit op. Misschien kun je zelfs merken dat luisteren of steunen vanuit compassie energie geeft.

Liefdevolle vriendelijkheid

Een belangrijk aspect van compassie is een welwillende intentie naar de ander hebben, ook wel liefdevolle vriendelijkheid genoemd. Vanuit die intentie wens je dat wat jij biedt aan aandacht, steun of hulp iets goeds zal brengen voor de ander. Het is een basishouding die je dienend kunt noemen (niet als in onderdanig) en die stoelt op gelijkwaardigheid en gedeelde menselijkheid: de ander behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. En dat betekent vaak de ander vragen of en hoe hij geholpen wil worden.

Yin en Yang van compassie

Compassie heeft een zachte, zorgzame kant, maar ook een stevige kant die actie onderneemt om jezelf of anderen te beschermen als dat nodig is. Zo kun je allerlei vormen van sociale actie (voor klimaat, gelijke rechten of tegen grensoverschrijdend gedrag, discriminatie en racisme) zien als Yang-vormen van compassie. Maar ook bemoeizorg kun je zien als stevige compassie.

Neurowetenschap en compassie

De neurowetenschap is op zoek gegaan in welke delen van onze hersenen compassie zich afspeelt. Het bleek dat hersencircuits die betrokken zijn bij zorg en samenwerking ook vuren als compassie wordt ervaren. Zorgen voor onze jongen (die lange tijd niet op eigen benen kunnen staan) en samenwerken in groepen was in de evolutie onontbeerlijk voor onze overleving als zoogdiersoort. Het is wat ons als soort zo succesvol heeft gemaakt. Al zijn we dat in de huidige tijd een beetje vergeten onder invloed van het huidige meritocratische, sterk geïndividualiseerde, neo-liberale maatschappijmodel.

We hebben elkaar en onze vermogen voor compassie nu meer dan nodig willen we de aarde leefbaar houden voor alle levende wezens die na ons komen.

Meer artikelen over mildheid en compassie
Lees meer over allerlei aspecten van Deep Listening